„Mechaniczna pomarańcza”: Obsceniczna wizja mieszkań przyszłości

Jeden z najbardziej kontrowersyjny filmów, jaki kiedykolwiek powstał, a z pewnością
najbardziej kontrowersyjny w karierze Stanleya Kubricka jest jednocześnie najlepiej wystylizowanym obrazem w dorobku reżysera. „Mechaniczna pomarańcza” to wizja tyle niepokojąca, co doskonale skomponowana.

W 2006 r. pismo „Entertainment Weekly” uznało „Mechaniczną pomarańczę” za jeden z najbardziej kontrowersyjnych filmów wszech czasów. Zajął drugie miejsce za „Pasją” Mela Gibsona. Film Stanleya Kubricka z 1971 roku, zrealizowany na podstawie napisanej 10 lat wcześniej powieści Anthony’ego Burgessa, z miejsca wywołał burzę. Choć w Ameryce zdobył sympatię widzów i recenzentów (4 nominacje do Oscara, w tym za reżyserię i najlepszy film roku), to w Wielkiej Brytanii stanął w ogniu krytyki. Pod zarzutami zbytniej brutalności (a także po tym jak pojawiły się grupy naśladujące zobrazowany w filmie gang Alexa) Kubrick zdecydował się na wycofanie filmu z dystrybucji w Wielkiej Brytanii. Zakaz przez lata był restrykcyjnie przestrzegany, przez co brytyjscy widzowie mogli zobaczyć „Mechaniczną pomarańczę” na wielkim ekranie dopiero po śmierci reżysera, w 2000 roku. Do polskich kin film trafia jeszcze później, bo dopiero teraz (premiera 3 października 2014 r.). Przy czym nawet ponad 40 lat od powstania wciąż wzbudza ambiwalentne odczucia – od zachwytu po niesmak. Niezależnie jednak od tego jak go odbieramy, jednogłośnie pozostaje najbardziej stylowym filmem Stanleya Kubricka, nawet jeśli jest to styl obsceniczny.

„Mechaniczna pomarańcza”: Obraz przyszłości

Zasadniczym tematem „Mechanicznej pomarańczy” jest umiejętność zachowania przez jednostkę człowieczeństwa w zdehumanizowanym, materialistycznym świecie. Scenografia miała ten świat odzwierciedlać. Uczyniono ją zarazem fantastyczną i wyzywającą, a przy tym  na tyle znajomą, że przyszłość, którą wyobraża wydaje się być niebezpiecznie blisko. Każde wnętrze, które odwiedzamy wraz z głównym bohaterem Alexem (Malcolm McDawell) – zdemoralizowanym nastolatkiem – jest wyraziste, nowoczesne i osadzone w konkretnej stylistyce. Większość to faktycznie istniejące przestrzenie. W wywiadzie dla magazynu „Saturday Review” z 1971 roku, Kubrick relacjonował: „Jedyne plany studyjne w filmie to: bar mleczny Korova, poczekalnia więzienna, łazienka z lustrami i lustrzany korytarz w domu pisarza. Do tych scen nie mogliśmy znaleźć odpowiednich istniejących miejsc, więc zostały zaprojektowane. Wszystkie pozostałe sceny były kręcone w plenerach”.

Realizacja filmu w autentycznych miejscach wynikała także z ograniczeń budżetowych. Na nakręcenie „Mechanicznej pomarańczy” przeznaczono zaledwie 1,8 mln dolarów. Dla porównania „2001: Odyseję kosmiczną” zrealizowano za 10,5 mln dolarów. Jak relacjonowali współpracownicy Kubricka, reżyser stał się bezwzględnym dusigroszem, a kręcenie w istniejących lokacjach znaczenie zmniejszało koszty produkcji.

Jednak nawet przy ograniczonym budżecie Kubrick z niezłomną konsekwencją dążył do realizacji swojej artystycznej wizji.

Chcieliśmy znaleźć interesującą nowoczesną architekturę. Zdawało się, że najlepszym na to sposobem będzie kupić roczniki dwóch czy trzech czasopism poświęconych architekturze z dziesięciu lat wstecz. Spędziliśmy ze scenografem Johnem Barrym dwa tygodnie, wertując je i skrupulatnie gromadząc oraz opisując wszystkie interesujące fotografie, które znaleźliśmy. Okazało się to bardziej efektywnym podejściem niż kilku terenowych zwiadowców przeczesujących Londyn. Koniec końców, większość ciekawych miejsc, na które się zdecydowaliśmy znaleźliśmy dzięki tej kwerendzie po czasopismach architektonicznych. Sceny na zewnątrz bloku, w którym mieszka Alex, kręciliśmy w największym i najciekawszym architektonicznie osiedlu Londynu, Thamesmead.

„Mechaniczna pomarańcza”: Bar mleczny Korova

Pierwszym pomieszczeniem widocznym w filmie jest londyński bar mleczny Korova. Jest to czarna przestrzeń wypełniona białymi meblami-rzeźbami o kobiecych formach w prowokacyjnych pozach. Scenograf John Barry, który zaprojektował tą przestrzeń, zaczerpnął pomysł z wystawy rzeźb, na której pokazywano postacie kobiet, jako mebli. Zaprojektowanie barowych „sprzętów” zlecił rzeźbiarce Liz Jones, która wcześniej stworzyła Gwiezdne Dziecko w „Odysei Kosmicznej”. Widoczne figury zostały wykonane z włókna szklanego.

Przestrzeń baru jest kiczowata, nawiązuje do estetyki pop artu, a do tego jest odbierana jako agresywna, opresyjna i wulgarna. Wszechobecność obscenicznych obiektów sugeruje futurystyczną erę znieczulenia – jeden z kluczowych tematów w filmie. Bar Korova stanowi pierwszy zwiastun, iż wkraczamy w świat zimny i bezduszny.

„Mechaniczna pomarańcza”: Dom Alexa

Główny bohater mieszka w londyńskiej dzielnicy Thamesmead. Została ona wzniesiona w drugiej połowie lat 60. i stała się swoistym miastem w mieście. Nazwa została wybrana przez czytelników nieistniejącej już gazety „London Evening News”. W całym kompleksie może zamieszkać 60 tys. osób. Tak jak wiele założeń z tamtego okresu, tak i Thamesmead zostało pomyślane, jako skrajnie funkcjonalistyczna i racjonalna przestrzeń, zaspokajająca wszystkie życiowe potrzeby człowieka. Jednak betonowe osiedle z wysokimi blokami szybko okazało się miejscem nieprzyjaznym, stwarzającym specyficzne poczucie izolacji. Jego estetyka doskonale wpisuje się w niepokojącą wizję przyszłości w „Mechanicznej pomarańczy”.

Blok, w którym mieszka Alex wraz z rodziną, jest sterylnym i pozbawionym charakteru apartamentowcem. Same sceny rozgrywające się we wnętrzu powstały w mieszkaniu znajdującym się na najwyższym piętrze bloku Canterbury House w mieście Borehamwood, w hrabstwie Hertfordshire. Każde pomieszczenie jest krzykliwe i utrzymane w nieco innej stylistyce.

Pokój Alexa jest jasny i nowoczesny. Poprzez duże lustro i silne oświetlenie wydaje się większy niż w rzeczywistości. Charakterystycznymi elementami sypialni są: plakat Ludwiga van Beethovena (Alex go uwielbia), erotyczny obraz, naturalna gałąź zawieszona na ścianie dla węża oraz sześcienne elementy architektoniczne, wprowadzające wizualną dyscyplinę. Alex ma także w pokoju gramofon i pokaźną kolekcje płyt winylowych. Do tego jest posiadaczem designerskiego krzesła z serii Tulip autorstwa Eero Saarinena oraz figurek tańczących Jezusów, które stworzył artysta Herman Makkink i nazwał „Christ Unlimited”.

Pełny przegląd całego mieszkania widzimy, kiedy Alex wraca do domu po opuszczeniu więzienia i szpitala. Najpierw staje w drzwiach wejściowych, które flankują erotyczne portrety kobiet. Oba są autorstwa J.H. Lyncha. Płótna tego samego malarza zobaczymy także w salonie. Obraz z prawej strony w przedpokoju nazywa się „Nimfa”, pod nim na szafce znajduje się telefon o fallicznym kształcie (nic nie jest przypadkowe).

Korytarz jest pokryty miedzianozłotą tapetą o wyrazistej fakturze i tak jak salon ma nieco kosmiczny wyraz. Wszystko za sprawą specyficznej kolorystyki, faktur i zaokrąglonych linii mebli. W pokoju dziennym mnoży się od wzorów przywodzących na myśl Op Art. Podobnie jest w kuchni, gdzie ściany pokryte są tapetą w kwadraty o jaskrawych kolorach.

„Mechaniczna pomarańcza”: Dom pisarza Franka Alexandra

„Dom pisarza to de facto dwa domy: z zewnątrz kręciliśmy w Oxfordshire a wnętrze w Radlett” – relacjonował Stanley Kubrick. Uściślając: fasada domu widocznego na filmie to posiadłość z ogrodem japońskim londyńskiego adwokata Miltona Grundy’ego we wsi Shipton-under-Wychwood, w hrabstwie Oxfordshire. Wnętrza to z kolei dom Skybreak znajdujący się w mieście Radletta, Hertfordshire. Z zastanego pomieszczenia dekoratorzy Kubricka usunęli wszystkie meble i wprowadzili własne, utrzymane w nowoczesnej stylistyce.

Dom Skybreak przed wkroczeniem dekoratorów i po dodaniu scenografii.

Wnętrza posiadają minimalistyczną, ale bardzo efektowną kaskadową strukturę. Białe ściany odcinają się od jasnej drewnianej podłogi. Nie ma tam tkanin, a meble zostały zredukowane do minimum. Są to sprzęty, które choć wyglądają futurystycznie (opływowe, zaokrąglone formy, wykonane z nowoczesnych, syntetycznych materiałów), to wpisują się w stylistykę lat 60. Meble o podobnym charakterze projektowali wówczas przede wszystkim Eero Aarnio i Eero Saarinen, ale także Peter Ghyzy czy Henrik Thor-Larsen. W jednej z późniejszych scen widzimy także stół i krzesła wykonane ze stalowych rurek i szkła, wywodzące się ze szkoły Bauhausu.

Na biurku pisarza znajduje się elektryczna maszyna do pisania marki IBM, zaprojektowana przez Eliota Noyesa w 1961 roku. Jest to niemalże przedmiot-ikona, który dziś jest uznawany za jedno z najważniejszych osiągnięć amerykańskiego wzornictwa przemysłowego. Maszyna ta doczekała się nawet własnego znaczka pocztowego. W „Mechanicznej pomarańczy” między ujęciami jej kolor się zmienia – raz jest czerwona raz niebieska. Był to celowy zabieg. Wielokrotnie w ciągu całego filmu przedmioty i rekwizyty zmieniają miejsca i wygląd, aby zdezorientować widza, pogłębić jego dyskomfort.

Ponadto pisarz ma wszelkie atrybuty intelektualisty – na jego biurku piętrzą się gazety oraz papiery i otaczają go regały wypełnione książkami. Jego bezpośrednie otoczenie stoi w kontrze do reszty mieszkania, które jest niemal pozbawione personalizujących akcentów. Choć można wypatrzyć kilka interesujących rekwizytów, jak duży obraz pędzla Christiane Kubrick, żony Stanleya Kubricka (jej płótna ozdobiły także ściany nowojorskiego apartamentu Harfordów w ostatnim filmie reżysera „Oczy szeroko zamknięte”). Dobrze widać go w scenie, w której gang Alexa dokonuje brutalnego gwałtu na żonie pisarza. Jest to duże płótno wypełnione ulubionymi przez Christiane motywami kwiatowymi.

W tle obraz Christiane Kubrick, żony Stanleya.

„Mechaniczna pomarańcza”: Dom Cat Lady

Ostatnim wartym uwagi wnętrzem jest dom Cat Lady, w którym Alex zostaje schwytany przez policję. Jest to budynek Shenley Lodge w mieście Shenley w hrabstwie Hertfordshire. Posiada klasyczne wnętrze z kominkiem, sztukateriami i dekoracyjnymi tapetami. Wyróżnia się obecnością sztuki erotycznej, przede wszystkim wulgarnymi obrazami i w końcu falliczną rzeźbą. Jej autorem ponownie jest rzeźbiarz Herman Makkink. Ten i kilka innych artefaktów Stanley Kubrick zakupił na wystawie zorganizowanej przez słynnego australijskiego reżysera i dokumentalistę, Philippe’a Morę. W londyńskiej galerii Sigi Krauss Mora zaaranżował kontrowersyjną ekspozycję opowiadającą o ukrzyżowaniu. To z niej pochodzi wiele rekwizytów wykorzystanych w „Mechanicznej pomarańczy”.

Wszystkie przedstawione w filmie wnętrza zostały dopracowane w najdrobniejszych szczegółach. Są precyzyjnie wystylizowane, mają zarazem nęcący ale i gorzki posmak. Ze względu na liczne obsceniczne akcenty nie wszystkim przypadną do gustu. Ale czy tylko dlatego? Cały film jest w istocie nie tyle wizją przyszłości, co zdeformowaną wersją współczesności z jej materializmem, rozwiązłością i bezsensowną przemocą. To dlatego pisarz, którego żona ginie na skutek napaści gangu Alexa, stwierdza pod koniec, że tak naprawdę jego małżonka padła ofiarą Ery Nowoczesności. To właśnie budzi nasz niepokój, że ten zimny, agresywny świat, w którym panuje nieustające poczucie zagrożenia, nie jest tak odległy, jakbyśmy sobie tego życzyli.

 [stextbox id=”video”]OBEJRZYJ ZWIASTUN „MECHANICZNEJ POMARAŃCZY”:[/stextbox]

Źródło zdjęć: Warner Bros.
Cytaty za: Gene D. Phillips, „Stanley Kubrick. Rozmowy”, Axis Mundi 2014.